Bilimsel Çalışmaları Anlamak: Gözlemsel Çalışma Nedir?

Bilimsel veri tabanlarından bir konu ile ilgili araştırma yapıldığında, bulunan araştırmaların yapılma yöntemine dikkat edilmeyebiliyor. Ancak çalışmanın bulgularının ne düzeyde kaliteli olduğu, çalışmanın yapılma yöntemine de bağlı değişebiliyor. Yaygın olarak kabul edilen kanıt piramidine göre randomize (rastlantısal) kontrollü çalışmalardan sonra gelen gözlemsel çalışmaları, gelin birlikte inceleyelim.

Gözlemsel çalışmalar genel olarak, çalışmaya katılanların yalnızca gözlendiği veya bazı durumlarda değerlerinin ölçüldüğü çalışma türü olarak karşımıza çıkıyor. Bu çalışmalarda, herhangi bir tedavi ve sonucu değiştirmek için hiçbir girişim yer almıyor. Farklı amaçlarla kullanılan gözlemsel çalışma türleri de bulunmakta olup, bu türlerin de çeşitli artı ve eksilerini değerlendirmek gerekiyor. Bunlar arasında en bilinenler ise, vaka kontrol çalışmaları, kohort ve çapraz kesitsel çalışmalardır. Gelin bu çalışma türlerine birlikte göz atalım:

Vaka-Kontrol Çalışmaları

Vaka-kontrol çalışmalarında asıl amaç, anlık mevcut olan bir hastalık veya durum için risk faktörlerini belirleyebilmek. Örneğin, bir hastalık ve bir etmen belirleniyor ve bireylerin o etmene maruziyetleri gerçekten de sözü geçen hastalıkla mı ilişkili olup olmadığı araştırılıyor. Hastalığa sahip olan belli sayıdaki birey vaka grubunu oluştururken o hastalığa sahip olmayan bireyler de kontrol grubunu oluşturuyor. Katılımcıların tamamına geçmişte bu etmene maruziyetleri sorularak, vaka ve kontrol gruplarındaki kişiler için prevalans belirleniyor. Katılımcılara geçmişe yönelik sorular sorularak geçmiş alışkanlıklarının irdelenmesine “retrospektif yöntem” adı verilmektedir. Vaka-kontrol çalışmaları retrospektif yöntem üzerine kuruluyor.

Maruz kalınan etmenin uzun sürede hastalıkla ilişkilendirilmesinde vaka-kontrol yöntemi oldukça uygun. Diğer yöntemlere kıyasla daha az sayıda katılımcı gerektirmesi bu yöntemin avantajlarından. Vaka-kontrol çalışmalarının en önemli dezavantajı ise, araştırılan etmene eşlik edilebilecek diğer etmenlerin varlığı ve çalışmanın ilerleyişine karışabilecek yanlılık riski olarak karşımıza çıkıyor.

Kohort Çalışmaları

Kohort çalışmaları, aynı vaka-kontrol çalışmalarında olduğu gibi bir etmenin bir hastalıkla ilişkilendirilmesinde kullanılıyor. Ancak vaka-kontrol çalışmalarındaki gibi retrospektif yönteme ek olarak prospektif yöntemde kullanılabiliyor. Bu çalışmalar aslında takibi daha önce farklı amaçlar için yapılmış olan çalışmalar. Kohort çalışmalarında genel olarak etmenin sonuçlarının insidansı hedef alınırken, prospektif kohort çalışmalarında maruz kalınan etmenin hastalığa sebebiyet insidansı uzun süre boyunca takip edilerek inceleniyor. Randomize kontrollü çalışmaların etik dışı olduğu durumlarda sıklıkla kohort çalışmaları kullanılıyor. Kohort çalışmaları, incelenen etmenin nadir karşılaşıldığı durumlarda kullanıldığında yetersiz kalabiliyor. Bir diğer dezavantaj ise, özellikle prospektif kohort katılımcılarının sürekli izlenmesi zor olabiliyor, katılımcılarla iletişim kopabiliyor. Bu da insidansı ciddi şekilde etkileyebiliyor. Buna ek olarak kohort çalışmalarında da önyargı ve yanlılık riskleri bulunuyor. Bu da bilimsel çalışmalar için istenmeyen durumlar arasındadır.

Kesitsel Çalışmalar

Kesitler çalışmalar sıklıkla prevalansı belirlemek için kullanılıyor. Kesitsel çalışmalarda katılımcıların takibi olmamakta ve tek bir zamanda veriler toplanır. Katılımcıların veya araştırılan sonucun etmenle olan ilişkisinin incelenmemesi kesitsel çalışmaları, kohort ve vaka-kontrol çalışmalarından ayırıyor. Etken ile sonucun aynı anda bulunup bulunmaması değerlendirilir. Kesitsel çalışmaların sonuçları rahatlıkla kohort veya randomize kontrollü çalışmalara kaynak oluşturabilir. Bu tür araştırmalarda anket veya yüz yüze mülakat yöntemleri kullanılabiliyor.

Kesitsel çalışmaların da avantaj ve dezavantajları bulunuyor. Hızlı ve ucuz olmaları en büyük avantajı olmakla birlikte herhangi bir takip söz konusu olmaması da kesitsel çalışmaların daha kolay olmasını sağlıyor. Ancak kesitsel çalışmalardaki en büyük problem ise etmenin ve sonucun aynı anda incelenmesi sebebiyle, karıştırıcı olabilecek durumların net olarak belirlenememesidir. Ayrıca hastalık ve etkenin aynı anda bireyde bulunması, hastalığın etkenle karşılaştıktan sonra ortaya çıkıp çıkmadığı sorusuna cevap vermiyor. Gözlemsel çalışmaların tanımlayıcı veriler sunması, yapılacak klinik çalışmalar için değerlidir. Klinik çalışmalar yapılırken eksik olan uzun vadedeki etkinlik ve güvenlik gibi sorunların aydınlatılmasında gözlemsel çalışmalar bilgi sağlayabiliyor.

Kaynaklar

• •NCI Dictionary of Cancer Terms. National Cancer Institute. Erişim: Link:https://www.cancer.gov/publications/dictionaries/cancer-terms/

• •Gilmartin-Thomas JFM., Liew D. Observational Studies and Their Utility for Practice. Aust Prescr 2018; 41:82-5.

• •Mann CJ. Observational Research Methods. Research Design II: Cohort, Cross Sectional, and Case-Control Studies. Emergency Medicine Journal 2003; 20:54-60.