Bilimsel Çalışmaları Anlamak: Sistematik Derleme ve Meta-Analiz Nedir?

Yakın tarihte ortaya çıkan, zamanla küresel boyutlara ulaşan ve kısa sürede tüm dünyayı etkisi altına alan Covid-19 salgınıyla ilgili çok sayıda araştırma gerçekleştiriliyor. Salgının nedenleri ve seyrine yönelik ortaya konan sayısız araştırma, toplumu gerçekçi biçimde aydınlatan ve bilim otoritelerinin savunduğu çalışmaların ortaya konmasını da zorunlu kılıyor. Bilimsel çalışmalara ulaşmanın en önemli iki metodu Sistematik Derleme ve Meta-Analiz insanlık tarihi açısından büyük önem taşıyan bu süreçte bilimsel çalışmalara ışık tutuyor ve tutmaya da devam edecek.

İçinde yaşadığımız bilgi çağında spesifik bir konu hakkında araştırma yapmak için yola çıkıldığında farklı birçok makaleyle karşılaşmak mümkün. Birbirinden çok farklı içerikler sunan bu makaleler aynı zamanda bilgi çeşitliliğinin de ortaya çıkmasına ve araştırmacının ihtiyacı olan bilimsel kaynaklı bilgilere ulaşmasını zor bir sürece sokabiliyor. Tam da bu noktada iki önemli metot araştırmacının yardımına koşuyor; Sistematik Derleme ve Meta-Analiz. Etkili bu iki yöntemi tercih eden araştırmacı karşına çıkan bilgi çeşitliliğini en doğru biçimde analiz edebilir. Bu iki yöntemle yapılan araştırmaların kanıt düzeyleri en yüksek araştırmalar olduğunu söyleyebiliriz. Sistematik Derleme ve Meta-Analiz ile ulaşılan araştırmaların ortak noktası önyargı düzeylerinin düşük ve güvenilirlik düzeylerinin yüksek olması.

Araştırmalara ışık tutan bu iki yöntemi gelin daha yakından inceleyelim.

Sistematik Derleme Nedir?

Sistematik derlemeler, bilimsel bulguların genelleştirilebilir olup olmadığını belirlemek için kullanılıyor. Bunun için de konuyla ilgili önceden yapılmış ve konuya dahil olma kriterlerine uyan tüm araştırmaları toplar, özetler ve araştırmanın temel sorusuna yanıt arar. Bir başka deyişle sistematik derleme, dünya literatürünü sistematik olarak tarayan, eleştirel olarak değerlendiren ve açık yöntemler kullanıp sentezleyerek belirli bir soruya ilişkin tüm araştırmaların özetlerini bir araya getiren araştırma şekli olarak tanımlanabilir.

Sistematik derlemeler bir yazarın az kaynak kullanarak yazdığı derlemelerden çok farklı. Neden mi? Çünkü sistematik derlemeler, birden fazla uzman tarafından ve çok daha fazla kaynağa başvurularak hazırlanıyor. Ayrıca, kanıt düzeyi en yüksek araştırma yöntemi de sistematik derlemelerdir.

Meta-Analiz Nedir?

Sistematik derlemeler genellikle incelenen araştırmalardaki verileri bir araya getirmek için istatistiksel yöntemler ve yeni istatistiksel sonuçlara ulaşmak için toplanan verileri kullanıyor. Buna meta-analiz adı verilir. Meta analizleri, sistematik derlemelerin alt kümesi olarak düşünebiliriz. Sistematik derlemelerle elde edilen bilgiler meta-analiz ile bir araya getiriliyor. Böylece, araştırılan konunun sonuçlarına ulaşmak kolaylaşıyor. Meta analiz yönteminin bir diğer avantajı da elde edilen sonuçlar, artan denek sayısı, denekler arası çeşitlilik ve sonuçlar ile herhangi bir bilimsel çalışmanın analizinden istatistiksel olarak daha güçlü kanıt düzeyi sağlıyor olması. Ancak, meta-analiz yönteminde de diğer bilimsel yöntemlerde olduğu gibi sınırlı yanları bulunuyor. Meta analizler değerlendirirken, hatalı çalışmalardan elde edilen verilerin kullanılması veya farklı yöntemleri kullanan çalışmaların bir araya getirilmediğinden emin olunmalı.

Sistematik Derleme ve Meta-Analiz Geçerliliğinin Değerlendirmesi

Sistematik derleme ve meta-analiz yöntemi kanıt düzeyi en yüksek araştırma yöntemleri olmasına rağmen tıpkı diğer araştırma yöntemleri gibi farklı kalitelere sahip. Bu nedenle, geçerliliği değerlendirirken aşağıdaki sorular ile araştırma yöntemlerini mutlaka gözden geçirilmeli.
 

• • Araştırmanın amacı açıkça belirtilmiş mi?

• • Araştırmanın dahil olma ve dışlama kriterleri belli mi?

• • Uygun çalışmaları belirlerken kullanılan arama yöntemi yeterli mi?

• • Dahil edilen çalışmaların kalitesi değerlendirilmiş mi?

• • Tüm müdahale çalışmaları randomize mi?

• • Tartışma bölümünde sınırlamalardan bahsediliyor mu? Bu sınırlamalar çalışma sonucunu etkileyecek düzeyde mi?

• • Sonuçlar verilerle doğrulanıyor mu?

Sistematik derleme ve meta-analiz yöntemi ile yapılan çalışmalar, diğer araştırma yöntemlerinden daha az miktarda olduğundan literatür taraması yaparken anahtar kelime kullanımının genişletilmesi gerekir. Sistematik derlemenin ilk olarak tıbbi çalışmalarda kullanılmaya başlaması da bu alanda çok fazla sonucun karşınıza çıkmasına neden olur. Bu nedenle, değerlendirme yaparken, son yılları dikkate almak ve konuyla en ilişkili sistematik derlemeleri seçmek gerekiyor.

Kaynaklar

• •Akobeng, A.K. Understanding systematic reviews and meta-analysis. Archives of Disease in Childhood, 2005;90:845-848.

• •Systematic Reviews & Meta-Analysis. Northcentral University Library. Link: https://ncu.libguides.com/researchprocess/systematicreviews

• •Systematic reviews and meta-analyses: a step-by-step guide. The University of Edinburgh Centre for Cognitive Ageing and Cognitive Epidemiology. Link:https://www.ccace.ed.ac.uk/research/software-resources/systematic-reviews-and-meta-analyses

• •Understanding scientific studies. The European Food Information Council (EUFIC). Link: https://www.eufic.org/en/understanding-science/article/understanding-scientific-studies